To νετρίνο, το Peugeot, και η ναυμαχία του Ναυαρίνου
To νετρίνο, το Peugeot, και η ναυμαχία του ΝαυαρίνουΤου ΓΙΩΡΓΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗ(*)
O τίτλος ασφαλώς θα ξενίσει τον αναγνώστη. Τι σχέση μπορεί να έχει μια
ιστορική ναυμαχία, που μαθαίναμε στο σχολείο, ένα σωματίδιο ?το νετρίνο?
από τα πιο μυστηριακά που υπάρχουν στο Σύμπαν, και μια γαλλική μάρκα
αυτοκινήτου; H απάντηση φυσικά μπορεί να είναι κυνική: Ότι στη σύγχρονη
Ελλάδα κυριαρχούν οι άσχετοι συνδυασμοί, οι εξ ορισμού αντιφατικές σχέσεις.
Έτσι, ο υπουργός Παιδείας δεν είναι ανάγκη να έχει σχέση με την παιδεία,
επικεφαλής παραγωγικών δραστηριοτήτων τοποθετούνται συχνά όσοι δεν έχουν
παράγει τίποτα στη ζωή τους, ενώ στις τηλεοπτικές συζητήσεις συγχρωτίζονται
πολιτικοί, πρυτάνεις, κακοποιοί, και «καλλιτέχνες» απροσδιορίστου τέχνης. H
σύγχρονη Ελλάδα έχει προ πολλού χάσει το νόημα των εννοιών και των λέξεων.
Ευτυχώς μας το θυμίζουν, συνήθως αναπάντεχα, κάποιοι της παράλληλης
Ελλάδας. H Νίκη Μπακογιάννη είναι μια πραγματική Ολυμπιονίκης, ο Αλέκος
Παπαδόπουλος ?με τα λάθη του? ένας σοβαρός πολιτικός, το νόημα της τέχνης
και την επιστήμη συντηρούν άνθρωποι που μήτε στα τηλεοπτικά παράθυρα
εμφανίζονται, μήτε ως πατριώτες αυτοδιαφημίζονται.
Θα προσπαθήσω λοιπόν να αποδείξω ότι και ο τίτλος του παρόντος άρθρου, που
προ αμνημονεύτων χρόνων είχα υποσχεθεί στους 4T, περικλείει επίσης
ουσιαστικούς και ενδιαφέροντες συσχετισμούς. Οι συσχετισμοί αυτοί άρχισαν
ακριβώς δύο μέρες πριν από την επέτειο της ναυμαχίας του Ναυαρίνου. Όσοι
είναι καλοί στην ιστορία ή τα τηλεοπτικά παιχνίδια, θυμούνται ότι αυτή η
σημαδιακή για τον τόπο μας ναυμαχία τοποθετείται στα μέσα Οκτωβρίου του
1827. H κύρια αιτία, όμως, που έδωσε αφορμή στο παρόν άρθρο, τοποθετείται
πριν από 15 δισεκατομμύρια χρόνια.
Επειδή ίσως ο αναγνώστης θα διερωτάται ήδη για τη σοβαρότητα του
υπογράφοντος, ας πάρομε τα πράγματα με κάποια σειρά. Το Σάββατο,19
Οκτωβρίου του 1996, έπρεπε το μεσημέρι να βρίσκομαι στην Πύλο, και το
σύνηθες πιεστικό μου πρόγραμμα δεν είχε επιτρέψει να ρυθμίσω τα σχετικά.
Ήμουν στην Αθήνα, χωρίς καν αυτοκίνητο, και η αεροπορική πτήση προς
Καλαμάτα ήταν ακατάλληλη ώρα. Θυμήθηκα τότε ότι ο Κώστας Καββαθάς μου είχε
προτείνει κατά καιρούς να οδηγήσω κάποια από τα αυτοκίνητα, που δοκιμάζουν
οι 4T. Απομένει και σήμερα αδιευκρίνιστο, αν η πρόταση του είχε σχέση ?όπως
ήθελα να πιστεύω? με τις οδηγικές μου ικανότητες, και τις γνώσεις μου για
τα αυτοκίνητα― ή, όπως είναι η απαισιόδοξη άποψη, επειδή προέβλεπε ότι τα
οικονομικά των καθηγητών Πανεπιστημίου διαρκώς θα χειροτερεύουν, και ήθελε
να εξασφαλίσω τη σκληρή μεν, αλλά ενδιαφέρουσα εισοδηματική δυνατότητα του
δοκιμαστή αυτοκινήτου. Έτσι άλλωστε θα έβρισκε την καλύτερη δυνατή εφαρμογή
η θεωρητική μου κατάρτιση για τους νόμους της κίνησης και της τριβής, την
κεντρομόλο δύναμη ?η λεγόμενη φυγόκεντρος δεν υπάρχει? ή για τις ιδιότητες
των υλικών. Ας σημειωθεί ότι η κβαντομηχανική δε χρειάζεται σε παρόμοιες
δοκιμές, αλλά αμφιβάλλω αν πολλοί έχουν καταλάβει το λόγο.
Όπως και να έχει το πράγμα, το βράδυ της Παρασκευής κυκλοφορούσα στην Αθήνα
και τα περίχωρα της με ένα Peugeot 306 Gti. Είχε χρώμα ιδιότυπο προς το
μελί και γαλλικούς αριθμούς ?μόλις είχε φθάσει από τη χώρα παραγωγής του.
Το όλο μάλιστα εγχείρημα της δοκιμής ?και μαζί του, η μελέτη του νετρίνο
και της ναυμαχίας του Ναυαρίνου? κινδύνευσε να έχει κωμικό τέλος. Διότι, ο
Κώστας Καββαθάς, παραδίδοντάς μου το αυτοκίνητο και εν μέσω της
συνηθισμένης του αγανακτήσεως για τα δεινά της Ελλάδας και τα δικά του,
είχε ξεχάσει να μου διαβιβάσει την μόνη απαραίτητη πληροφορία για να
ξεκινήσει: τον αριθμό του immobilizer (Ας προβληματιστούν παρακαλώ οι
κύριοι K. Ζουράρις και Σ. Καργάκος για την ελληνική απόδοση του όρου, πριν
πάλι επιβληθεί κάποια τερατογένεση. Πώς ηχεί η λέξη «αδρανοποίηση»;).
Ενώ είχε αρχίσει να με κατέχει η απόγνωση, ανακάλυψα ευτυχώς το μαγικό
αριθμό επιδέξια κρυμμένο στη θήκη των κλειδιών.
Το ίδιο εκείνο βράδυ, οδηγώντας στη νευρωτική Αθήνα το υπέροχο Πεζό με τους
167 ίππους και τις 6 ταχύτητες, διαπίστωσα στην «πράξη» ένα κύριο
πλεονέκτημα αυτής της γενιάς των σύγχρονων, σχεδόν αγωνιστικών αυτοκινήτων:
ότι δεν είναι μόνον για τους ανοικτούς δρόμους και τις υψηλές ταχύτητες,
αλλά είναι εξίσου ευέλικτα, νευρικά και ευχάριστα όταν κινούνται στους
καημούς και τα φανάρια της πόλης. Αυτό θέλω να το τονίσω, αφού νομίζω ότι
υποβαθμίσθηκε στις σχετικές επαγγελματικές στήλες: το Πεζό 306 Gti, με τις
μεσαίες του διαστάσεις, τις έξυπνες σχέσεις του κιβωτίου και το ακριβές
τιμόνι είναι επίσης ένα πολύ καλό αυτοκίνητο πόλης. Περισσότερο μάλιστα,
αφού, παρά τις σπασμωδικές συνθήκες που επιβάλλονται στην οδήγηση του εκεί,
η κατανάλωση παραμένει λογική.
Την επομένη το πρωί, ξεκινήσαμε για την Πύλο. Στους άνετους χώρους του
αυτοκινήτου ?ιδιαίτερα πρέπει να σημειωθεί η εύκολη πρόσβαση στα πίσω
καθίσματα, που αλλού είναι συνήθως ταλαιπωρία? συζητούσαν και χειρονομούσαν
τέσσερις άνθρωποι: ο συνάδελφός μου, φυσικός στον Δημόκριτο και ενήμερος
περίπου για τα πάντα, Ίων Σιώτης― ο Φώτος Λαμπρινός, καταξιωμένος
σκηνοθέτης στον κινηματογράφο και την τηλεόραση, που επίσης διδάσκει στο
Πανεπιστήμιο Κρήτης― η Μάρω Τερδήμου, εκπαιδευτικός, ασχολούμενη τώρα με
την ιστορία της επιστήμης ?και, φοβούμαι, η μόνη χαριτωμένη της συντροφιάς.
O υποφαινόμενος τέλος, καθηγητής φυσικής, που ύστερα από μια εξαετία
πιεστικών ευθυνών μόλις είχε παραδώσει ?σε γυναίκα, ευτυχώς για τον ίδιο?
την πρυτανεία του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Καθώς το Πεζό κατάπινε με άνεση τα χιλιόμετρα της μακράς διαδρομής, ο Ίων
προσπαθούσε να εξηγήσει στο Φώτο Λαμπρινό τι είναι το νετρίνο και γιατί ο
ρόλος του στο Σύμπαν είναι σπουδαίος, ενώ η Μάρω πρόσθετε τις δικές της
παρατηρήσεις. Όσο για τον υποφαινόμενο θυμόταν πόσα είχαν συνδεθεί στη
μνήμη του με αυτή την πολυσύχναστη διαδρομή: στρατιωτική θητεία στην
Κόρινθο και θεατρικές παραστάσεις στην Επίδαυρο, ο πανέμορφος Ισθμός με τον
κόσμο και τα σουβλάκια ?τώρα, λένε, τα καταργεί η καινούρια γέφυρα? ο γύρος
της Πελοποννήσου και η Μάνη, η Πάτρα και οι σπουδαίες κάποτε καλοκαιρινές
της εκδηλώσεις. Δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι η Ελλάδα αναπτύχθηκε και
πλούτισε από τα παλιά χρόνια. Ωστόσο, εδώ και εκεί οι πληγές από την
«ανάπτυξη» αυτή είναι φανερές― και τώρα έρχονται οι συνέπειες, πλημμύρες
και κοινωνική ένταση, αμηχανία για το μέλλον.
Όσο για το κυρίαρχο ερώτημα, γιατί το ταξίδι στην Πύλο αυτού του
ανομοιογενούς επιστημονικού και καλλιτεχνικού συνόλου, η απάντηση θα
εκπλήξει. Λίγοι Έλληνες πράγματι γνωρίζουν ?περί άλλα τυρβάζουν τα μέσα
«ενημέρωσης» του? ότι στα ανοικτά της Πύλου, 15 χιλιόμετρα από την ακτή,
πρόκειται να γίνει ένα από τα σημαντικότερα διεθνώς πειράματα αστροφυσικής.
Και ακόμα λιγότεροι ίσως γνωρίζουν ?ανάμεσα τους και αρμόδιοι υπουργοί,
φοβούμαι? ότι το πείραμα αυτό που θα ανιχνεύσει νετρίνα από τα βάθη του
Σύμπαντος υπήρξε ελληνική πρωτοβουλία. Από την αρχή της ωστόσο είλκυσε το
ενδιαφέρον και τη συμμετοχή ερευνητών και Πανεπιστημίων από όλο τον κόσμο.
Το νετρίνο είναι ένα μυστηριακό, σχεδόν φαντασματικό σωμάτιο: έχει μηδενική
ή σχεδόν μηδενική μάζα, και συνεπώς είναι καταδικασμένο από τη θεωρία της
Σχετικότητας να κινείται πάντα με την ταχύτητα του φωτός. Την ιλιγγιώδη
δηλαδή ταχύτητα των 300.000 χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο.
Ως να μην έφθανε όμως αυτό, τα νετρίνα δεν έχουν ηλεκτρικά φορτία. Αυτό τα
κάνει αφάνταστα διεισδυτικά. Ενώ λοιπόν αφθονούν στο Σύμπαν, ελάχιστες
φορές αντιδρούν με την ύλη και τα άτομα της. Αυτή τη στιγμή, που ο
υπομονετικός αναγνώστης των 4T διερωτάται για το περιεχόμενο του παρόντος
άρθρου, δισεκατομμύρια νετρίνα περνούν από το κεφάλι του κάθε δευτερόλεπτο
και βγαίνουν από την άλλη άκρη της γης! Ελάχιστα μάλιστα από αυτά θα
σταματούσαν, αν στη συνέχεια της γης υπήρχε ένας χαλύβδινος τοίχος πάχους
εκατομμυρίων χιλιομέτρων.
Από πού όμως προέρχονται τα νετρίνα, που θεωρούνται σήμερα ως κλειδί για
την κατανόηση του Σύμπαντος; H απάντηση είναι και πάλι συγκλονιστική: Πολλά
από αυτά υπάρχουν από τις πρώτες στιγμές της δημιουργίας. Τότε δηλαδή που,
πριν από 15 δισεκατομμύρια χρόνια, μια έκρηξη αδιανόητης ισχύος και υφής
(το περιώνυμο Big-Bang) υπήρξε η απαρχή της δημιουργίας του Σύμπαντος.
Τα νετρίνα επίσης προέρχονται από τις πυρηνικές αντιδράσεις στα αστέρια,
όπως του δικού μας Ήλιου, ή από πολύπλοκες διαδικασίες στο εσωτερικό μαύρων
οπών. Σε ορισμένες μάλιστα σπάνιες, αλλά κατακλυσμικές αστρικές εκρήξεις
(που είναι γνωστές ως σουπερνόβα, ενώ υπάρχει η ωραιότατη ελληνική λέξη
υπερκαινοφανείς) τα νετρίνα αποκτούν τεράστια ενέργεια. Μια τέτοια έκρηξη
παρατηρήθηκε το 1987 στο νέφος του Μαγγελάνου, κοντά στο δικό μας γαλαξία.
Είχε, στην πραγματικότητα, συμβεί πριν από 165.000 χιλιάδες χρόνια, όσα
χρειάστηκε το φως της για να φτάσει στα τηλεσκόπια μας. O ανθρώπινος
πολιτισμός έζησε έτσι μια συγκλονιστική αστρική εμπειρία, από τις σπάνιες
στην ιστορία του. Δεν έφθανε όμως αυτό. Συσκευές, που σημειωτέον είχαν
στηθεί στη γη για άλλο σκοπό, κατάφεραν να ανιχνεύσουν κάποια από τα
νετρίνα, που πρώτα εγκατέλειψαν τη σκηνή της εκρήξεως. Υπολογίζεται ότι
περίπου 60 δισεκατομμύρια νετρίνα πέρασαν από κάθε τετραγωνικό εκατοστό της
γης στα λίγα δευτερόλεπτα που διήρκεσε η έκρηξη, αλλά μόνον 11 από αυτά
ανιχνεύθηκαν! H αστρονομία του νετρίνου είχε, πάντως, γεννηθεί.
Τα περίεργα αυτά σωματίδια, λόγω της φύσεως και της ενέργειας που
μεταφέρουν, είναι σε θέση να δώσουν πολλές πληροφορίες για τις αστρικές
διεργασίες, αλλά και για το παρελθόν ή το απώτερο μέλλον του Σύμπαντος. Και
όπως είναι όμως προφανές, η ανίχνευση των νετρίνων απαιτεί την κατασκευή
ενός νέου είδους ?τηλεσκοπίου?. Ένα παρόμοιο τηλεσκόπιο πρόκειται, μέχρι το
τέλος του αιώνα μας, να εγκατασταθεί στην Πύλο.
Ασφαλώς, η «παρατήρηση» νετρίνο από την Πύλο (αλλά και άλλα τηλεσκόπια
διαφορετικής εμπνεύσεως, κάτω από τους πάγους του νοτίου Πόλου ή στα βάθη
της λίμνης Βαϊκάλης!) σε τίποτα περίπου δε θα θυμίζει τα κλασικά, οπτικά
τηλεσκόπια ή τα ραδιοτηλεσκόπια που από τα χρόνια του Γαλιλαίου ανιχνεύουν
το Σύμπαν. Πρώτα και κύρια, το τηλεσκόπιο νετρίνο της Πύλου θα είναι
βυθισμένο στη θάλασσα, και μάλιστα σε μεγάλα της βάθη! Είναι άλλωστε ο
κύριος λόγος ?και όχι μόνον η ομορφιά ή η ιστορία της? που επελέγη η Πύλος
για την εγκατάστασή του. Πράγματι, σε λίγη απόσταση από τις ακτές, κοντά
στη Σαπιέντζα, βρίσκεται το βαθύτερο σημείο της Μεσογείου: Πάνω από 4.000
μέτρα. Το βάθος αυτό είναι απαραίτητο, ώστε να απορροφάται η κοσμική
ακτινοβολία, που επίσης αφθονεί στο Σύμπαν, και που δυσκολεύει την
ανίχνευση των νετρίνων. Τα ίδια τα νετρίνα, δεν έχουν φυσικά πρόβλημα. Όχι
μόνον φθάνουν σε αυτά τα μεγάλα βάθη, αλλά εξέρχονται ανεμπόδιστα από το
άλλο άκρο της γης. H ελπίδα είναι ότι κάποια από αυτά θα αντιδράσουν με το
θαλάσσιο νερό, και η αντίδραση αυτή ?ένα περίεργο φως εκεί στα βάθη της
θάλασσας? θα καταγραφεί από τις πειραματικές συσκευές.
Πειραματικές «συσκευές», τρόπος του λέγειν: Πρόκειται για ένα δωδεκαώροφο
«πύργο», με συνολικό ύψος μεγαλύτερο από τον Πύργο του Αιφελ! Το δάπεδο του
κάθε ορόφου έχει το σχήμα εξαγώνου, με ευαίσθητους φωτοπολλαπλασιστές στην
κάθε του γωνία. Είναι αυτοί που θα ανιχνεύουν τη φωτεινή λάμψη όταν και
εάν, τύχη αγαθή, το νετρίνο αλληλοεπιδράσει με τα άτομα του νερού. Στο
κέντρο του εξαγώνου μια σφαίρα από τιτάνιο θα περικλείει τα πολύπλοκα
ηλεκτρονικά του πειράματος, που θα δέχονται τα σήματα των ανιχνευτών. Με
ένα καλώδιο οπτικών ινών πρωτοποριακής τεχνολογίας, τα σήματα αυτά θα
μεταδίδονται στη στεριά. O Δήμος της Πύλου έχει ήδη παραχωρήσει ένα
νεοκλασικό κτίριο (το παλιό, υπέροχο Γυμνάσιο) όπου οι επιστήμονες θα
παρακολουθούν το πείραμα και θα επεξεργάζονται με ηλεκτρονικούς υπολογιστές
τα δεδομένα. Τα παλαιά σφαγεία, άλλωστε, έτσι για να αποπλύνουν τη μέχρι
τώρα χρήση τους, χρησιμοποιούνται για τις λογής κατασκευές που ήδη απαιτεί
το πείραμα.
H ελπίδα είναι ότι τα νετρίνα, που μ? αυτό τον πολύπλοκο τρόπο θα
παγιδευθούν, δε θα δώσουν μόνο πληροφορίες για το Σύμπαν, τις μαύρες οπές ή
τους μακρινούς κβάσαρ. Επειδή νετρίνα θα φθάνουν στις πειραματικές συσκευές
και από το άλλο άκρο του ουρανίου θόλου, έχοντας διασχίσει από το
αντιδιαμετρικό της άκρο τη γη, ίσως δώσουν πληροφορίες και για το εν
πολλοίς άγνωστο εσωτερικό της.
Αυτός λοιπόν ήταν ο λόγος που, Σάββατο στις 19 Οκτωβρίου, έπρεπε ο
υποφαινόμενος ?καθώς και ο Ίων Σιώτης? να φτάσουν έγκαιρα στην Πύλο.
Επρόκειτο να γίνει εκεί μια από τις τακτικές συναντήσεις, για το πείραμα
και την πρόοδό του. Ασφαλώς, η ευγενική αντιπροσωπεία της Πεζό δε
φανταζόταν ότι ένα αυτοκίνητο 306 Gti θα εξυπηρετούσε με τρόπο καίριο την
ανίχνευση των νετρίνων και των μυστικών του Σύμπαντος!
Ασφαλώς, επίσης, κανένας πραγματικός οδηγός δε θα μπορούσε να μείνει
ασυγκίνητος από την οδήγησή του. Αυτό, ανάμεσα σε πολλά άλλα, σκεφτόμουνα
στη μακρινή διαδρομή προς την Πύλο, την ιδεώδη με την ποικιλία της για την
εκτίμηση ?ή την καταδίκη? ενός αυτοκινήτου. Δεν είναι μόνον οι επιδόσεις
του, οι εκπληκτικές αναρτήσεις και η καλή του εργονομία: Είναι, πρώτα και
κύρια, η αίσθηση ότι το Πεζό Gti «αναγνωρίζει» το δρόμο, είναι ο τρόπος που
αντιδρά στις ανωμαλίες ή τις δύσκολες στροφές, η άνεση που θα σκαρφαλώσει
τον ελικοειδή ανήφορο και η ασφάλεια του προσπεράσματος που δίνει στον
οδηγό. Στην επιστροφή, μάλιστα, με τους «εκδρομείς» του Σαββατοκύριακου να
οδηγούν με τρόπο εφιαλτικό και κωμικό ταυτόχρονα, είχα την ευκαιρία να
δοκιμάσω και την επάρκεια των φρένων. Καθώς έτρεχα με 170 ανέμελα
χιλιόμετρα στον αυτοκινητόδρομο της Τριπόλεως, ένα άσπρο «μερσεντέ»
αποφάσισε, χωρίς καμιά ένδειξη, να σταματήσει και να στρίψει αριστερά. Λίγα
αυτοκίνητα θα απέφευγαν τη σύγκρουση ή την εκτροπή. Συμπερασματικά, το Πεζό
306 Gti αποπνέει τη σπάνια αίσθηση ενός αυτοκινήτου που έχει δική του ζωή
και σκέψη, και που ο δικός του εγκέφαλος συνεργάζεται με εκείνον του οδηγού
για να κινηθούν μαζί με ακρίβεια μοναδική, ταχύτητα και σιγουριά.
Καθώς λοιπόν φτάσαμε ξεκούραστοι γύρω στο μεσημέρι, η Πύλος λουζόταν από
ένα χειμωνιάτικο ήλιο που αναδείκνυε κάθε λεπτομέρεια του ευγενικού τοπίου.
Οι άλλοι του πειράματος ήτανε ήδη εκεί: O ιθύνων νους Λεωνίδας Ρεσβάνης,
Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, άλλοι συνεργάτες από το ίδιο
Πανεπιστήμιο, ερευνητές Ρώσοι, Αγγλοι και Ιταλοί, εν αναμονή κάποιοι
Γάλλοι. H κολοσσιαία προσπάθεια, να στηθεί στα βάθη της Πύλου ένα
τηλεσκόπιο νετρίνο, έχει αρχίσει τώρα και μια τετραετία, με θεωρητικές
διερευνήσεις, κατασκευή των απαραίτητων εξαρτημάτων και δοκιμές επιτόπου.
Το πείραμα έχει την ονομασία «Νέστωρ»― και ενώ έτσι παραπέμπει στο μακρινό
μας παρελθόν και στη σοφία του ομώνυμου βασιλιά, υποδηλώνει επίσης το σκοπό
του. Διότι NESTOR, στα Αγγλικά, είναι το ακρωνύμιο για Νετρίνα από
Σουπερνόβα και Πηγές Μεγάλης Ενέργειας, σε Ωκεάνια Βάθη. Με αυτό το όνομα
έχει γίνει γνωστό το πείραμα διεθνώς. Και τονώνεται η περίπου χαμένη εθνική
μας υπερηφάνεια, όταν ο Νέστωρ, με όσα παραπέμπει στο παρελθόν μας και
υπόσχεται για το παρόν, εμφανίζεται ως ιδιότυπη «ονομασία προελεύσεως» στα
επιστημονικά περιοδικά, αλλά και στον έγκυρο διεθνή Τύπο.
Δεν είναι λίγες φυσικά οι δυσκολίες και οι κίνδυνοι που το πείραμα
αντιμετωπίζει. Πρώτα και κύρια η χρηματοδότηση. Στηρίχθηκε, τα χρόνια που
πέρασαν, από προγράμματα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, που είχαν τις γνωστές
ασυνέχειες της εθνικής μας πολιτικής. Σήμερα, ένα εφαρμοσμένο μέρος του, με
την ωραία ονομασία Λαέρτης (βασιλιάς της Ιθάκης αυτός και πατέρας του
Οδυσσέα) εμπεριέχει και τη συνεργασία ?προς τιμήν του? του O.T.E. Σε μεγάλο
βαθμό, αυτό οφείλεται στο διοικητή του, κ. Π. Λάμπρου, και στο διευθυντή
δικτύων κ. B. Κούτρη. Σπουδαία η πρωτοβουλία: Αφού το καλώδιο από οπτικές
ίνες, που θα συνδέει τον υποθαλάσσιο πειραματικό πύργο με τη στεριά και θα
μεταβιβάζει τα δεδομένα, δίδει την ευκαιρία να δοκιμασθεί και να κατακτηθεί
μια πρωτοποριακή τεχνολογία. Καθώς μάλιστα ο επιστημονικός σχεδιασμός του
πειράματος προχωρά, και άλλες δυνατότητες αναδύονται: η μελέτη του
βιολογικού κόσμου στα μεγάλα αυτά βάθη, όπου φυσικά το φως δε φθάνει, και
όπου εκπλήξεις περίεργων διαδικασιών της έμβιας ζωής δεν πρέπει να
αποκλείονται.
Οι προοπτικές λοιπόν, το επιστημονικό και τεχνολογικό ενδιαφέρον, αλλά και
οι δυσκολίες ?οι χρηματοδοτικές και οι πρακτικές? του «Νέστορα» είναι
τεράστιες. Και για την επιτυχία του δεν αρκεί η πληθωρική, κυριολεκτικά και
μεταφορικά, παρουσία του Λεωνίδα Ρεσβάνη στον τόπο του πειράματος και στη
διεθνή σκηνή, όπου γίνονται οι διαβουλεύσεις και παίρνονται συχνά οι
καθοριστικές αποφάσεις. Ούτε αρκεί η αφοσίωση και οι ικανότητες των ελλήνων
ερευνητών, νέων συχνά, που με αφάνταστες δυσκολίες έχουν κρατήσει μέχρι
τώρα ανοικτές τις δυνατότητες της τελικής επιτυχίας. Παράδειγμα, ο Στράτος
Ανασσοντζής, επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, με
περισσότερα επιστημονικά προσόντα από όσα αυτό υπονοεί, και με σπάνιες
τεχνικές δεξιότητες και επιμονή. Ούτε, τέλος, αρκούν η πρόθυμη βοήθεια και
συμπαράσταση των τοπικών αρχών. Όπως είναι φανερό, το πείραμα της Πύλου
ξεπερνά τις δυνατότητες τις ελληνικές, και η επιστημονική του σημασία το
κατατάσσει σε ένα από τα μεγάλα πειράματα του αιώνα που φεύγει αλλά και του
αιώνα που έρχεται.
Τις διαστάσεις αυτές είδε σωστά ο Νίκος Χριστοδουλάκης, τότε Γενικός
Γραμματέας Έρευνας-Τεχνολογίας, νυν στον άχαρο ρόλο του υφυπουργού
Οικονομικών― και έμελε να συνεχίσει ο διάδοχός του στη Γραμματεία Μανόλης
Φραγκούλης. O στόχος ήταν φιλόδοξος, αλλά και αναγκαίος: το πείραμα της
Πύλου πρέπει να ενταχθεί , μέσω του Ο.Ο.Σ.Α, στα μεγάλα πειράματα, από όλες
τις χώρες ή τις δραστηριότητες, που η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα θα
δώσει προτεραιότητα. O ανταγωνισμός είναι μεγάλος ?και στην επιστήμη
γίνεται εξωτερική πολιτική!? όπως και οι ανίερες φυσικά συμμαχίες.
Εντούτοις η επιμονή και οι καλοί χειρισμοί του Γενικού Γραμματέα, καθώς και
ο συντονισμός όλης της προσπάθειας από την Αθηνά Λάζου (γεωφυσικού κατά
ειδικότητα, με οργανωτικές ικανότητες και γυναικεία χάρη, και εθνικής
εκπροσώπου στην Επιστημονική Επιτροπή του Οργανισμού) έχουν προς ώρας
αποδώσει. Υπάρχουν λοιπόν ευοίωνες προοπτικές, αρκεί η Ελλάδα να
προχωρήσει γρήγορα και με τόλμη. Σε μία συνάντηση ελλήνων επιστημόνων από
όλο τον κόσμο, διαπρεπών στον τομέα τους, που έγινε μέσα Δεκεμβρίου στο
Υπουργείο Έρευνας, ομόθυμα τονίστηκε η μεγάλη ευκαιρία για ένα διεθνούς
ακτινοβολίας Ερευνητικό Κέντρο― που θα στεγάσει θεσμικά, αν όλα πάνε καλά,
όσες δραστηριότητες (αστροφυσικής, ωκεάνιας βιολογίας, τεχνολογικές)
αναπτυχθούν μελλοντικά στη θάλασσα και τη στεριά της Πύλου. O Μανόλης
Φραγκούλης δήλωσε ότι αυτή είναι και η πρόθεση της πολιτείας. Είθε τον
οραματισμό αυτόν να μην ανακόψει η πανταχού παρούσα Ελλάδα της μιζέριας και
του φθόνου. Εκτός από την έλευση νετρίνο από το Σύμπαν, θα επιβεβαιωθεί
έτσι και η «θεωρία των αιχμών», που η επιστημονική της πατρότητα αποδίδεται
στον υπογράφοντα. H θεωρία αυτή πρεσβεύει ότι η Ελλάδα δεν κινείται τόσο
από τις κυβερνήσεις και τους θεσμούς της, αλλά από αιχμές, αιχμές ανθρώπων
με ικανότητες που πράττουν το σωστό και το δύσκολο.
Ελάχιστη πρόγευση αυτής της ατμόσφαιρας, που αν όσοι πρέπει βοηθήσουν θα
δεσπόζει σε μερικά χρόνια στην Πύλο, υπήρχε εκείνο το Σάββατο του
Οκτωβρίου. Επιστήμονες από διάφορες εθνικότητες, κυρίως Ρώσοι αλλά και η
ελληνική ομάδα του «Νέστορα» συζητούσαν άλλοτε χαμηλόφωνα κι άλλοτε με
χειρονομίες, αντάλλασσαν επιστημονικές πληροφορίες κι έκαναν γρήγορους
υπολογισμούς.
H εικόνα γινόταν πιο ενδιαφέρουσα, αφού ανάμεσα τους κυκλοφορούσαν οι
άνθρωποι ενός τηλεοπτικού συνεργείου. Ήταν ένα συνεργείο (ο Αρης Φατούρος,
φυσικός και αυτός, επικεφαλής) του παραγωγού Γιάννη Κουτσομύτη. Υπό την
καθοδήγηση του Φώτου Λαμπρινού έψαχναν κατάλληλα μέρη για το γύρισμα,
δοκίμαζαν τις μηχανές και το φως, μιλούσαν με τους ερευνητές για το πείραμα
της Πύλου.
Διότι υπάρχει μία αλήθεια αναπότρεπτη: ότι ο τίτλος του παρόντος άρθρου θα
έπρεπε να περιέχει και τη βασίλισσα Βερενίκη! Ύστερα από αυτήν την
αποκάλυψη, ήδη υποπτεύομαι ότι ο Κώστας Καββαθάς θα ζητά ένα ευγενικό
πρόσχημα για να αποτρέψει την δημοσίευση του κειμένου. Δεν έφθαναν τα
νετρίνα, ένα αυτοκίνητο και μια ναυμαχία, αλλά έπρεπε να προστεθεί στον
ίδιο τίτλο και η βασίλισσα Βερενίκη; Και όμως. Ένα βιβλίο του υπογράφοντος,
που έχει αγαπηθεί πολύ από τον κόσμο, φέρει τον τίτλο «Η Κόμη της
Βερενίκης». Τα ωραία μαλλιά της είχε πράγματι θυσιάσει η Βερενίκη, που τα
κάλλη της άνθισαν τους καιρούς των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο, αρκεί ο
εκλεκτός της να επέστρεφε σώος από μια εκστρατεία. Και επειδή τα μαλλιά
αυτά η Αφροδίτη τα μετέφερε στον ουρανό, έτσι ονομάστηκε ένας αστερισμός,
κοντά σε εκείνον της Μεγάλης Αρκτου. Δεν ήταν λοιπόν τυχαίος ο ιδιότυπος
?και πάλι? τίτλος του βιβλίου μου. Οι σελίδες του μιλούσαν για τη γένεση
του Σύμπαντος και της ζωής, για τα άστρα και την εξέλιξη τους, για τον
άνθρωπο και τη μοίρα του στον πλανήτη.
Έτσι λοιπόν συνδέονται τα ασύνδετα: H Πύλος και το πείραμα της, τα νετρίνα
που διαπερνούν τη γη, το τηλεοπτικό συνεργείο που μια ηλιόλουστη μέρα
έψαχνε χώρους και πρόσωπα. Διότι, πριν από έναν περίπου χρόνο, ο
Κωνσταντίνος Αλαβάνος και η E.P.T.-1 πρότειναν στον υπογράφοντα ένα
εγχείρημα δύσκολο όσο και ενδιαφέρον: H Κόμη της Βερενίκης να γίνει σειρά
τηλεοπτικών εκπομπών. Στα πλαίσια λοιπόν αυτών των εκπομπών είχε
αποφασισθεί να γυρισθούν σκηνές για το πείραμα του «Νέστορα» και τους
ανθρώπους του στην Πύλο― και δεν έπρεπε να χαθεί αυτή η μεγάλη ευκαιρία,
που επιστήμονες θα μαζευόταν επί τόπου για να συζητήσουν την πρόοδο και τις
δυσκολίες του. Ευκαιρία, και για άλλο λόγο: Διότι το βράδυ, ύστερα από μια
κοπιαστική μέρα, η φροντίδα του Λεωνίδα Ρεσβάνη πρόσφερε σε όλους μας ένα
δείπνο επιπέδου. Τοπικό χοιρινό στα κλήματα και κρασί εξαίρετο― πολύ
γρήγορα όλοι ξεχάσαμε το νετρίνο ή τη Βερενίκη (κάθε Βερενίκη) και τις
δυσκολίες τους. O Φώτος Λαμπρινός, έχοντας ζήσει πολλά και σημαντικά χρόνια
στην τότε Σοβιετική Ένωση ?εκείνη κατέρρευσε, αυτός όχι? βρήκε στους ρώσους
ερευνητές και τεχνικούς πράγματα πολλά για να μιλήσουν, το κρασί και οι
μνήμες έρεαν.
Ωστόσο, η ιστορία δεν έμελε να σταματήσει εδώ. Από το απόγευμα, στο λιμάνι
της Πύλου και στα ωραία δρομάκια της, υπήρχε κάτι εξαιρετικό στην
ατμόσφαιρα, κάτι σαν προσδοκία στα πρόσωπα των κατοίκων. H κίνηση άλλωστε
ήταν πάνω από το κανονικό, κι εδώ κι εκεί παρατηρούσες ναύτες και
αξιωματικούς που από τις στολές τους φαινόταν να μην είναι Έλληνες. Μόνον
φυσικοί συνήθως ανιστόρητοι, όπως εμείς, και όσοι δεν είχαν δώσει πρόσφατα
τις εισαγωγικές εξετάσεις απομνημονεύσεως για τα Ελληνικά Πανεπιστήμια, θα
είχαν το δικό μας κενό: ότι η επομένη ημέρα, ήταν η επέτειος της μάχης του
Ναυαρίνου. Είχε λάβει χώρα το 1827 στα ίδια νερά, εκεί όπου σήμερα
ετοιμαζόμαστε να ποντίσομε καλώδια και συσκευές για τη σύλληψη των
νετρίνων. Ένα πολεμικό είχε ήδη καταπλεύσει για τον εορτασμό της επετείου,
και όπου να ?ναι, είπαν ενθουσιασμένοι και έκπληκτοι για την ερώτηση
άνθρωποι της Πύλου, έφθαναν κι άλλα.
Την Κυριακή το πρωί, το λιμάνι και η πόλη είχαν όψη πανηγυρική και
επίσημη. Εκατοντάδες άνθρωποι με τα καλά τους είχαν συρρεύσει από τα γύρω
μέρη με πρόσωπα ανοιχτόκαρδα και γελαστά, οικοδεσπότης ο δήμαρχος της
Πύλου, υπουργοί και νομάρχες, ναύτες με στολές από τους συμμαχικούς στόλους
εκείνης της εποχής: της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας. Απ?
ό,τι λένε οι ιστορικές γραφές ?που καμιά φορά φαίνεται να αγνοούν και
υπουργοί Εξωτερικών, δικοί μας και ξένοι? οι συμμαχικές δυνάμεις
θριάμβευσαν απέναντι στον ισχυρό τουρκοαιγυπτιακό στόλο και τα στρατεύματα
του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο. Έτσι, με τη ναυμαχία αυτή, που ψυχή της ήταν
ο άγγλος αντιναύαρχος Κόδριγκτον, αναπτερώθηκε το ηθικό των Ελλήνων και
θεωρήθηκε ότι άνοιγε οριστικά ο δρόμος για την ανεξαρτησία. Το γεγονός
πανηγύρισαν οι πολλοί φιλελληνικοί κύκλοι της Ευρώπης, ενώ όπως γίνεται και
σήμερα η επίσημη αγγλική πολιτική εξέφρασε τη δυσαρέσκεια της― από το
συντηρητικό κόμμα μάλιστα ζητήθηκε η παραπομπή του Κόδρικγκτον σε δίκη.
Κι ενώ ο κόσμος της Πύλου, εκείνο το ηλιόλουστο κυριακάτικο πρωινό,
γιόρταζε την επέτειο και ήδη ακούγονταν η μπάντα και η ηχώ των επισήμων
λόγων, η δική μας παρουσία έδιδε στην εικόνα μια συναρπαστική, όσο και
σχιζοφρενική χροιά. Διότι, στην αίθουσα συνεδριάσεων του Δημοτικού
Συμβουλίου, συνεχιζόταν η συνάντηση των επιστημόνων του «Νέστορα». Λίγο
πριν ο υφυπουργός Αμυνας Δημήτρης Αποστολάκης με το επιτελείο του με είχε
συναντήσει έκπληκτος στο λιμάνι, και η ενδιαφέρουσα συζήτηση συνοδεύτηκε
από ούζο και θαλασσινούς μεζέδες. O αρχηγός του Στόλου πρόσφερε κάθε δυνατή
βοήθεια στο πείραμα, και ύστερα μου προτάθηκε να γυρίσω με πολεμικό
ελικόπτερο στην Αθήνα. Με απέτρεψε η σκέψη ότι ο Κώστας Καββαθάς,
πρωτοπόρος και στις πτήσεις, θα ζητούσε να δοκιμάσω το ελικόπτερο και να
γράψω τις εντυπώσεις μου. Παράλληλα με όλα αυτά, ο Λεωνίδας Ρεσβάνης και ο
υποφαινόμενος είχαμε «πρωταγωνιστήσει» το πρωί σε τηλεοπτικές σκηνές που
γυρίστηκαν στον υπέροχο χώρο του Νιόκαστρου. H Σφακτηρία έλαμπε στο βάθος,
και οι μνήμες από τη διαδρομή αιώνων μας τριγύριζαν.
Είχα ήδη συνειδητοποιήσει ότι οι ίδιες περίπου «συμμαχικές» δυνάμεις, που
στήριξαν την ελληνική ψυχή και τις προσδοκίες της (Αγγλοι, Ρώσοι, Γάλλοι)
στη ναυμαχία του Ναυαρίνου, συμμετείχαν τώρα στο «Νέστορα». Έτσι το
μεσημέρι, κι ενώ η τελετή ήταν στο απόγειό της, το τηλεοπτικό συνεργείο
έπαιρνε από ένα μπαλκονάκι στο κτίριο του Δήμου τα πολεμικά που είχαν
καταπλεύσει στο λιμάνι, τους σημερινούς ναυάρχους και τους ναύτες, και το
πλήθος που χάζευε και χειροκροτούσε.
Αυτή η Κυριακή στην Πύλο ?αλλά και ο τίτλος του κειμένου? περιέκλειαν
λοιπόν με τρόπο καίριο και βαθύ ένα κομμάτι της Ελλάδας. Μακριά από την ιλύ
της διανοητικής και πολιτικής Αθήνας, αναδυόταν τα επιτεύγματα και οι
καημοί μας, η ιστορία του τόπου και οι διαψεύσεις της, η ανάγκη μας για
επιστημονική πρόοδο αλλά και η ανάγκη για μια ζωή ανθρώπινη και ζεστή. Τα
νετρίνα από το Σύμπαν διαπερνούσαν ?χωρίς να αντιδρούν? το πολύβοο πλήθος
και τα πολεμικά του στόλου, ένα αυτοκίνητο υψηλών προδιαγραφών και τους
επίσημους που έβγαζαν λόγους. Ύστερα έσμιγαν με τη σοφία του βασιλιά
Νέστορα και τους ήχους από την μπάντα και όδευαν προς ένα αινιγματικό
μέλλον. H μέρα αυτή ήταν λοιπόν μια σύνθεση μεγαλειώδης όσο και αμήχανη,
που μιλούσε για το παρελθόν και το παρόν, για το Σύμπαν που μας περιβάλλει
αλλά και για τα μικρά σύμπαντα της ιστορίας και της καθημερινής ζωής._Γ.Γ.
(*)O κ. Γιωργος Γραμματικάκης είναι Καθηγητής στο Φυσικό Τμήμα του
Πανεπιστημίου Κρήτης, και συγγραφέας του βιβλίου «Η Κόμη της Βερενίκης».
Πρόσφατα εκδόθηκε το δεύτερο βιβλίο του, τα «Κοσμογραφήματα», που περιέχει
θέματα σχετικά με το Σύμπαν και την εξέλιξη του, τον πολιτισμό και την
παιδεία.